Na anterior entrega desta serie apuntabamos a estreita relación que se establece entre a monarquía lusitana, dende os seus inicios, coa devoción xacobea. Citabamos a Alexandre dos Santos Ratos que comentaba como antes de iniciar a reconquista de Coimbra, no ano 1064, o rei Fernando I de León, o Magno, fue en peregrinación a Santiago de Compostela, pidiendo la intercesión del Apóstol, antes de comenzar el asedio de la ciudad a 20 de enero de 1064 acompañado por su esposa Sancha, los obispos de Santiago, Lugo y Mondoñedo y Sesnando, de Oporto, los abades de Celanova y Guimarães, así como muchas otras personas importantes. Después de seis meses, Coimbra, rendida por el hambre, se entregó el 9 de julio y poco después de la conquista, Fernando Magno y Sesnando, gobernador de la ciudad y de la región, volvieron a Compostela para agradecer al Apóstol la victoria. Es la primera noticia de una verdadera peregrinación desde tierras portuguesa.
A devoción xacobea tivera sempre gran predicamento en terras lusitanas, así a primeira igrexa dedicada á memoria do apostolo Santiago, logo da “inventio” do seu sepulcro na segunda ou terceira década do século IX, foi o templo de Castelo de Neiva (perto de Viana do Castelo) onde se conserva o epígrafe desta consagración no ano 862. Dende aquela serán innumerbles as igrexas e capelas que no norte do actual Portugal teñen como padroeiro ao apostolo Santiago, evidenciando a amplitude do movemento devocional xacobeo neste territorio e nas súas xentes.
O proceso da reconquista do territorio luso afondará a tradición que liga a protección de Santiago o Maior aos avances deste proceso, especialmente na cidade de Coimbra como xa apuntamos, que abre unha intensa devoción santiaguista da monarquía lusitana e tamén no pobo portugués que se expresará, ao longo dos séculos, nun intenso fluxo de peregrinos portugueses ata a Catedral compostelá.
No ano 1097 os condes de Portugal, Enrique de Chalóns e Tereixa de León, peregrinan á tumba do apóstolo Santiago como figura no documento de doazón do couto de Correlhã (Ponte de Lima) á Igrexa de Santiago. Non coñecemos o seu itinerario, fose por vía terrestre ou marítima, pero a esta peregrinación, logo da independencia do reino de Portugal, seguirán as de outros monarcas.
En 1219 ou 1220 o rei Afonso II acudiu a Santiago a implorar a curación dunha doenza, estaba enfermo de lepra, pola intercesión do apóstolo a quen lle tiña grande devoción. Foi o primeiro rei portugués en achegarse ata a tumba apostólica, deixando o legado dunha doazón anual a Santiago. O seu fillo, Sancho II, mantivo esta devoción santiaguista peregrinando no ano 1243.
A mais afamada das peregrinacións portuguesas ao longo do tempo foi a efectuada pola Rainha Santa Isabel (1270-1336). Filla do monarca de Aragón, Pedro III, casou co rei portugués Don Dinís, con quen tivo dous fillos, Afonso, futuro rei de Portugal, e Constanza, futura raíña de Castela polo seu matrimonio con Fernando IV.
Isabel tivo un moi relevante papel como raíña, especialmente no enfrontamento entre D. Dinís e o seu fillo Afonso, no que actuou como mediadora así como noutros conflitos internacionais. Destacou a súa xenerosidade cos desfavorecidos o que incrementou a súa sona e lenda. Ao enviuvar, o 7 de xaneiro de 1325, retirouse ao convento de Santa Clara de Coimbra que ela mesma tiña fundado. Aos poucos meses realizou unha peregrinación a Santiago de Compostela para pedir pola alma do seu esposo D. Dinís, que, movido pola súa devoción xacobea, tíñalle doado ao Cabido compostelá 300 marabedís para os seus aniversarios.
Descoñecemos con certeza o itinerario realizado pola Rainha Santa na súa peregrinación. Cabe que dende Coimbra se desprazase ata Montemor-o-Velho e alí tomase un barco cara o Norte, xa fose ata Porto ou incluso ata Padrón, e dende alí proseguiría a cabalo –como era habitual entre as elites medievais– e finalmente, como recollen as crónicas, a pé dende O Milladoiro ata a Catedral. A outra posibilidade é que o cortexo rexio realizase a peregrinación por vía terrestre, a cabalo claro está, dende Coimbra entrando en Galicia por Tui.
Na catedral de Santiago asiste á celebración do 25 de xullo, doándolle ao Apóstolo a súa coroa e o seu manto rexio, bordado con fíos de ouro e prata, así como outros presentes de gran valor. A súa vez o arcebispo Berenguel de Landoira entregoulle varios agasallos, entre eles, unha escarcela, adornada con vieiras, e un bordón ou báculo rematada en forma de ‘tau’. Con ambos obxectos xacobeos foi soterrada Santa Isabel e apareceron, en 1612, no interior do sepulcro ao realizar un recoñecemento do corpo da Rainha Santa.
Existe a tradición, non confirmada, dunha segunda peregrinación en 1335. Figura na crónica de Ruy de Pina (1440-1522) que manifesta que foi unha peregrinación a pé, realizada de xeito anónimo acompañada por un séquito moi reducido. A falta doutros testemuños documentais e a avanzada idade de Santa Isabel, morrerá ao ano seguinte, reducen a verosimilitude desta segunda peregrinación.
A presenza da Rainha Santa no Camiño de Santiago ten deixado unha forte pegada na tradición popular, testemuñada por medio de numerosas lendas do paso de Santa Isabel camiño de Compostela. Unha destas tradicións fala do seu paso pola freguesía de Fontoura, en Valença. Esta lenda de natureza etimolóxica fala que a raíña tería pernoitado neste lugar e nesa noite na fonte, que aínda hoxe podemos ver na Quinta do Alto, as augas brotaron canas de ouro. Paralelamente esta tradición ratifica como o camiño entre Ponte de Lima e Valença e Tui era a ruta tradicional da peregrinación e a memoria popular sitúa neste itinerario á Rainha Santa.
Vai romera a Sant-Iago
Dona Isabel de Aragón
Raiña de Portugal.
En vez de vestos reaes,
Traia un habito de freira
Os ollos cheos e humilde
Pedindo smolla na estrada.