Escribir unha opera prima está moi lonxe de ser doado e moito máis, se esa obra busca condensar, en 260 páxinas, a intensa vida dun persoeiro público exemplo claro de solidariedade e de calidade humana que tivo un papel determinante na evacuación das persoas exiliadas dende Francia, recen rematada a Guerra Civil, e que sen a intervención de Alejandro Viana estaban condenadas a un tráxico final.
Alejandro Viana. Un galego á fronte do rescate dos refuxiados republicanos, engancha. Non é, certamente, un termo literariamente correcto pero define unha verdade incuestionable: que o libro, engancha. Dicía o escritor e xornalista ponteareán Manrique Fernández na súa sección O Meu Andel, neste mesmo xornal, que “… o traballo de Roberto Mera está escrito nun estilo directo, case xornalístico e ateigado de referencias documentais, ás veces excesivamente esquemático (entendemos que polo esforzo de reducir a enorme cantidade de información acumulada sobre Viana en todo este tempo), mais é capaz de manter certa frescura na lectura converténdoo case nun relato novelesco de intriga política”.
Para todos aqueles que coñezan ao autor, Roberto Mera, non sorprende que como sen querer se metera de cheo nun traballo de investigación de que lle levou case que 20 anos. O traballo realizado reflicte a propia personalidade do autor a quen como político, avogado ou agora escritor novel, canto máis difícil é o reto, maior é a súa motivación.
Logo, sen pretendelo, veñen os recoñecementos porque Alejandro Viana, un galego á fronte do rescate dos refuxiados republicanos era galardoado, neste mesmo ano, co Premio Antón Losada no apartado de Investigación e Ensaio.
Cando estaba dándolle forma ao libro, cantas veces se detivo a pensar “é a miña familia”
Moitas, a verdade é que te sentes identificado con el, coa súa forma de ser, con ese “máis vale gastarse que enmohecer” que Viana citaba como a súa máxima na vida cotián. Constantemente atopas xeitos exemplares de actuar, de afrontar as situacións difíciles nas que, posiblemente, ti actuarías igual e, a medida que vas mergullándote na súa vida, tamén tes un certo temor a encontrar algo que non te guste…
O atopou?
[Rise] Case. Recordo unha vez que pensei “vaime decepcionar”. Estaba entrevistando a un sobriño del na Coruña; me di que xusto antes do golpe de estado foi a Madrid co seu irmán a pasar unhas semanas na cidade con Alejandro Viana e, na entrevista, me di “un día levounos a ver unha corrida de touros”… e eu “co ben que ía todo, agora resulta que era aficionado aos touros, ben, algo tiña que ter que non me gustara”; pero, deseguido o sobriño dime “si, levounos a unha corrida de touros a min e ao meu irmán e, nun momento determinado díxonos: tróuxenvos aquí para que miredes e para que vexades a barbaridade e a salvaxada que é isto e todo o que hai que cambiar neste país”.E foi como unha especie de alivio. En verdade era consecuente con todo o que facía.
Explicaba vostede que Alejandro Viana dicía “más vale gastarse que enmohecer”… Canto diso ten Roberto Mera?
Salvando as distancias e sen ánimo ningún de compararme, evidentemente, síntome identificado con isto e con moitísimas cousas, incluso en vivencias (rise) el estivo retido en Marrocos en 1941 e eu tamén cando quería ir aos territorios ocupados do Sáhara Occidental. El, ao igual ca min, foi tenente alcalde e, entre outras cousas, tamén puxo en marcha nos anos 20 do século pasado medidas daquela novidosas para o tráfico en Vigo. O máis admirable de Alejandro Viana reside en que era perfectamente consciente que, para axudar a máis de 17.000 persoas a escapar da purga posterior á Guerra Civil, estaba poñendo en risco a súa seguridade e a súa propia vida, e decidíu facelo por axudar aos demais.
Dende que comeza a investigar sobre a vida de Alejandro Viana ata que o libro sae do prelo, de canto tempo estamos a falar?
Pois case que vinte anos pero cando comecei nin se me pasaba pola cabeza escribir un libro. O traballo de investigación comezou no ano 2000 e rematou no 2012. A partir do 2015-2016 foi cando comecei a darlle voltas á idea de escribir o libro, pero ata o 2020 non comecei a escribilo.
O traballo previo de investigación foi enorme. Teño, literalmente, miles de documentos, material dixitalizado, miles de referencias de bases de datos que as teño organizadas por temas, subtemas e etapas; por exemplo, cando foi concelleiro no Concello de Vigo do 23 ao 26, ou da época da República do 31 ao 36. Todo iso téñoo organizado en bases da datos nas que hai centos e centos de referencias. Vounas agrupando por temáticas, dándolle forma e poñendo a pe de páxina de onde sae cada apunte e referencias cruzadas que pode haber.
Rematar iso foi un traballo inxente que levou varios anos, e a partir de aí, chegas á conclusión que hai que publicalo pero tamén miras claramente que, se queres publicado, hai que sintetizalo e darlle outro ritmo.
Ou sexa, tiña claro o que había que facer…
[Sorrí] Ter claro o tiña claro pero me foi difícil arrincar porque, aínda sabendo o que había que facer, non me miraba capaz de resumir nin moito menos de darlle unha boa forma estilística á hora de escribir. Miraba todo o material que tiña e pensaba, e como resumo todo isto? Cando conseguín poñerme e arrancar? no confinamento da pandemia.
De algo tiña que servir
Pois si, de algo tiña que servir o confinamento. Levaba dous anos de traballo previo e chegou o momento propicio de dicir, “imos intentalo”. Nese contexto “favorable”, de case non poder saír da casa –agás para atender o día a día do Concello– e ter moitas horas dispoñibles, conseguín centrarme de forma sistemática e fun collendo a mecánica e encaixando as pezas.
Pese a todo non foi un proceso rápido, non?
En absoluto porque fixen mil versións. En cada revisión a cambiaba cousas unha e outra vez. Logo decidín cambiar a miña visión e poñerme no lugar do lector e como el miraría o libro. Dende a óptica do escritor, ti sabes o transfondo das historias, os pequenos detalles, os datos que hai detrás, pero o lector os descoñece por completo. Así, á hora de resumir, hai que facelo sen eliminar aqueles datos que sexan esenciais para coñecer ao personaxe.
Fun capaz de poñerme nese lugar, no do lector, e logo contei con persoas do meu entorno para que fixeran unha lectura obxectiva e que atoparan aquelas cousas que a min me podían pasar desapercibidas. A editorial Belagua tamén me axudou en moitas cousas e foi así como establecemos a estrutura.
Pero, pouco máis de 250 páxinas non son poucas para reflectir ese período da vida de Alejandro Viana?
Si. Indubidablemente, pero é aí cando queda claro que todo o tempo que levou resumir toda a documentación serviu para algo. Unha persoa, cando ten o libro nas mans, pode lelo enteiro nuns poucos días. Logo, se non queres saber máis da historia, o deixas aí e estas perfectamente informado sobre quen era, como era e que fixo Alejandro Viana nese período da súa vida. Logo, se queres afondar máis, podes acudir á rede porque hai máis datos, máis información e podes mirar toda a etapa anterior que non está recollida no libro.
O libro ten, polo tanto, un complemento que é a páxina web www.alejandroviana.gal na que progresivamente se poderá ir accedendo a todo o material que utilicei, documentos, fotografías e ao propio traballo de investigación completo. Polo tanto, queda ben compensado.
Falaba vostede antes do proceso de resumo do libro para chegar a este resultado final, é complicado saber que deixar fora e que incluír?
Complicadísimo. Era unha pena deixar cousas fora porque había un enorme potencial en todos os documentos. De feito, toda a investigación daba case que un formato académico ou unha tese doutoral pero iso, trasladado a un libro como o que publiquei, sería unha obra de arredor das 1500 páxinas. Entón, por unha banda, decidín que íamos centralo so nesta etapa, de 1939 a 1941, porque é a etapa máis épica e a que pode ter un interese máis global e, ao mesmo tempo, había que facer un esforzo de síntese, había que reducilo a un libro de algo máis de 250 páxinas, con letra grande e fácil de ler.
Resumir é dificilísimo porque empezas a recortar e non sabes ben que é o que hai que quitar. Estás nese traballo e pensas “pois isto non o podo quitar porque é interesante que a xente o saiba… e isto outro tamén”. Pero hai que recortar e logo redactalo de xeito ameno e eu, a dicir verdade, vía complicado conseguilo polas miñas limitacións narrativas.
Pero ao final atopou a fórmula
Pois si. A fórmula foi utilizar ao máximo todos os textos que atopei, cartas de Alejandro Viana, cousas escritas en primeira persoa, correspondencia que mantiña con outros persoeiros, memorias do exilio de moita xente nas que facían referencia a Viana, documentos oficiais de organismos franquistas ou do goberno no exilio… todo co fin de conseguir que fora Alejandro Viana e o resto de personaxes os que falasen o máximo posible. Así conseguín un formato que parece unha novela, porque metes tantos textos persoais –palabras de Viana, o que lle contesta outra persoa, o que lle contestan a través das cartas…– que cando estas a lelo é como se estiveses a ler un diálogo ameno e fluído, que non é tal , pero está montado como se o fora sen necesidade de manipular nada, todo é literal e textual pero organizado de forma que teña un sentido e moito dinamismo.
O caso é que a editorial quedou moi contenta co traballo final, gustoulles moito como estaba redactado, o fío da historia… A historia en si mesma era potentísima pero cando vin que a editorial se ilusionara co proxecto, aí tiven máis claro que o resultado era bo.
Que o lector teña a sensación de estar lendo unha novela…
Case, porque a sensación é precisamente esa, estar lendo o diálogo dunha novela. Amais, Viana e a xente do seu tempo tiñan un xeito de escribir que non ten nada que ver co se fai hoxe en día, expresábanse cun estilo literario e moi coidado; resulta que miras as cartas e pensas “isto está perfecto, para que vou explicar eu o que dixo na carta se podemos poñer a carta tal cuál está?” porque é moito máis clarificadora que calquera cousa que poidamos engadir e, amais, está en primeira persoa co que da a sensación de que está falando el como o protagonista dunha novela.
Este material que tiña facilitoume moito que o libro poida ser dinámico, ameno e rápido de ler, puxen un esforzo en darlle unha estrutura que o faga entretido, a base de moito capítulo curto, de cinco ou seis páxinas, o que contribúe a darlle moita axilidade.
Logo, cando pasas de capítulo, pasas a outro tema co que o lector ten a sensación de ir avanzando na historia a moita velocidade. É un libro que se pode ler tranquilamente en 4 ou cinco días. Estou moi satisfeito co resultado porque as persoas que o leron dinme que lles enganchou rápido polo seu ritmo, cousa complicada de conseguir cando falamos de ensaios políticos ou biografías de persoeiros.
Como foi a acollida do libro en todas as presentacións que leva feitas case que por toda Galicia?
Magnífica, a verdade que magnífica. Máis alá de promover o libro, os actos sirven para que a xente coñeza a incríbel vida de Alejandro Viana. Nas máis de corenta presentacións feitas pasaron máis dun milleiro de persoas e me provoca moita emoción saber que tanta xente de todas partes do país descubriron ao meu tío-bisavó e o seu exemplo de humanidade e valentía O libro en si foi un reto persoal moi importante, hai unha historia potente, case que de argumento de novela, e había o risco de facer un libro que fora a típica biografía lenta, pesada e densa. Quixen evitar que o resultado fora un libro que ao final interesa a outros investigadores que poden atopar información útil e que logo simplemente o compran os amigos e coñecidos por compromiso e logo queda nun andel porque empezan a lelo e xa non continúan.
Pasóuselle pola cabeza unha segunda parte?
A ver. Teño clarísimo que hai que escribir a outra parte da vida de Alejandro Viana, a anterior a 1936, que non é tan épica coma esta pero que é moi interesante. Certo é que habería que escribir esa outra parte, que a mecánica ten que ser a mesma, o mesmo estilo, o mesmo formato ameno e áxil e que se pode, perfectamente escribir un segundo libro que, cronolóxicamente, iría antes de este… Pero, ao igual que teño claro iso, tamén teño claro a miña capacidade como escritor, entre comillas, cínguese á vida de Alejandro Viana.
É este libro un primeiro paso para unha carreira literaria?
Se cadra, no futuro ao mellor podería escribir, facendo investigación, cousas semellantes. Teño moito material do meu avó que era como o cronista de Ponteareas ao que se lle podía dar forma de libro bonito e interesante pero que interesaría en Ponteareas nada máis, porque é historia local.
Fora diso, non me vexo con aptitudes para escribir libros e menos libros de ficción. Non teño imaxinación para poñerme a escribir ese tipo de libros… ao igual que teño aptitudes para a música, non creo que teña aptitudes para escribir literatura de ficción e admiro á xente que ten esa capacidade de inventiva. Que este libro teña boa acollida e que digan, “home, pois está moi ben escrito”, vale, porque é sobre un contido concreto e unha temática específica. Mais aló diso, seguro que non.
En todo caso, e para rematar, sorprendeulle que unha opera prima como a súa gañe, de entrada, un galardón como o Premio Antón Losada?
Certamente si, porque competía con outros traballos de investigación de categoría e grande calidade. Para min non foi tanto un premio ao meu traballo, senón que o vivín máis ben coma un recoñecemento ao meu tío bisavó, á súa vida e ao seu exemplo de xenerosidade e entrega aos demais.
