A presenza de peregrinos xacobeos no territorio tudense está documentada, ao longo dos séculos, en numerosos exemplos da chamada literatura odepórica. Con esta denominación, baseada nun término grego, referímonos á literatura que trata dos acontecementos, vivencias e noticias de todo tipo vividas durante unha viaxe. Neste tipo de relatos atopamos xunto á lembranza dos feitos e a experiencias persoais, datos xeográficos, históricos e ambientais estritamente vinculados á viaxe realizada. É un dos xéneros literarios máis significativos para documentar á peregrinación xacobea.
Pero realizan estes relatos e publicacións exclusivamente persoas dotadas dun nivel cultural e económico que lles dotaba de capacidade para a elaboración e ulterior edicións destes relatos. A inmensa maioría dos peregrinos non chegaron ata o noso coñecemento e fican no anonimato, son elos dunha inmensa cadea que percorre, ao longo do séculos, as rutas de peregrinación ao sartego do Apóstolo Santiago dende todos os países e territorios que conforman Europa.
Unicamente rescatamos a estes peregrinos de época medieval e moderna do seu anonimato a través da súa presenza en diversas fontes documentais que conservan a súa memoria a través do tempo. A presenza de peregrinos foi unha constante na vida tudense, con momentos de esplendor e decadencia, pero nunca chegou a esmorecer definitivamente.
Moitos deste sinxelos e anónimos peregrinos chegan onda nós pola súa presenza nos libros parroquias de bautizados ou defuntos da Catedral que nos ilustra sobre a súa permanente presenza. En xeral eran peregrinos acollidos no Hospital de Pobres e Peregrinos que na súa estadía neste establecemento falecen ou, en casos máis raros, alumaron unha criatura.
Lamentablemente non se conservan todos estes libros. A titulo de exemplo e recollendo algún casos de peregrinos estranxeiros podemos citar os seguintes casos datados no século XVIII recollidos por Ernesto Iglesias Almeida:
1722.12.27: Josep Rapo e a sua muller Maria Quers “peregrinos al apostol y patrón de España el Señor Santiago, vecinos y naturales del lugar de Crosa provincia de Brandesvurveg” que bautizan a súa filla.
1728.08.28: “Fue Nuestro Señor servido llevarse para si a Pedro Juan natural de Italia de la ciudad de Turiana. Peregrino al Apostol Sr. Santiago. Recivio los Santos Sacramentos necesarios y sepultose en el claustro de la Santa Iglesia Catedral desta ciudad (…) Murió en el Ospital de pobres desta dha Ciudad”
1728.08.29: morte de Manuel Rodriguez “marido de Christina de Fife termino de Viana Arzobispado de Braga, Reino de Portugal, el qual difunto venía del Apostol Santiago”
1730.05.16: bautizo da filla de “Jacob Rayder y Margarita Fortes naturales de Alemania en los cantones esquisaros de la ciudad de Zirghen y peregrinos que pasan al Apostol Señor Santiago de Galicia”.
1734.03.15: “Fue Nuestro Señor servido llevar para sy a Maria de la Resurecion morena y libre según consta del testamento de su amo Francisco Nuñez Varela que ella dio por libre vecina que fue de la ciudad de Evora Reino de Portugal. Y a la dha. Maria de la resurecion peregrinando al Apostol Sr. Santiago de Galicia se fallecio en el Ospital de Pobres y Peregrinos de esta ciudad de Tuy reino de Galicia de enfermedad natural”
1737.08.02: Falecemento de “Ana Barbara Floriana natural del Imperio en Viena en el Ospital de Pobres de esta ciudad de Tuy muger de Valenya Cotis natural de Polonia en Lobrin y caminaba en peregrinación al Apostol Sr. Santiago en compañia de una hija Ana Maria”
1738.11.27: Falecemento e sepultura de “María Antonia Forte natural de la Fonsagrada Obispado de Oviedo y muger lexitima de Gregorio Lopez natural de la feligresia de San Juan de Romesar, Obispado de Lugo que uno y otro pasaban de peregrinacion al Apostol Sr. Santiago de Galicia”
1741.11.23: Morte de “Phelipe Aleman, pobre, peregrino, natural de Alemania”.
1745.12.22: Pasamento de “Manuel Antonio Joseph en el Ospital de Pobres de esta ciudad de Tuy, de nacion portuguesa que pasaba de peregrino al Apostol Sr. Santiago de Galicia”
1749.07.09: Morte de Pedro Pon “peregrino que segun sus papeles venía de Roma y Santiago de Galicia, de naçion espanol”.
1764.01.26: Bautizo dunha nena de “Antonio Ruciel y de Maria Josepha Lossada que pasaban por esta ciudad en peregrinación a Santiago y naturales del Reyno de Francia”
1764.11.03: morte de “Catalina Francisca, viuda de nación flamenca, que pasaba por esta ciudad en peregrinación al Apostol Santiago”
1765.07.19: falecemento de “un peregrino llamado Joseph Cuco marido que fue de Maria Dominga Serrata Cuca naturales y vezinos de la villa de Varesi en el Obispado de Arbenga republica de Jenoba”
1767.09.16: morte de “Jospeh de Andrea, natural de Genova, que venia en peregrinación”.
Este peregrinos falecidos no Hospital tudense son soterrados, cos fondos propios deste centro asistencial, no claustro da Catedral tudense con asistencia de cregos e capeláns oficiando a misa por caridade. Suso Vila sinala que “los fallecidos en la ciudad son enterrados en el claustro catedralicio y no tanto en el cementerio de pobres de la Misericordia (solo un caso)… es posible que su condición de peregrino se tuviese en cuenta para enterrarse en el Claustro y no en la Misericordia, atendidendo a su condición de pobre. No tenemos muchos datos pero no sería extraño que los fallecidos en el hospital de pobres y peregrinos de la ciudad en la Baja Edad Media tuviesen su sepelio en el atrio norte de la Catedral; será a partir del siglo XVI cuando se enterrarán en el claustro al desaparecer el otro como espacio para dicha función para la ciudad.”
Gracias a que os seus nomes foron recollidos nestes libros de defuntos e batizados podemos rescatar do esquecemento a estes peregrinos que doutra forma estarían condenados ao anonimato e cuxa memoria quedaría perdida do noso coñecemento. Este tipo de peregrinos eran a inmensa maioría dos que cruzaban a nosa cidade cara a Compostela, aínda que unicamente coñecemos polo seu nome aos que nos legaron un relato do seu percorrido de peregrinación ou viaxe á Catedral de Santiago.
Esta relación que abrangue os séculos centrais do século XIX nos ofrece unha imaxe de grande interese pois atopamos a presenza no Hospital tudense de peregrinos de ata oito nacionalidades diferentes, procedentes de Alemaña, Portugal, Italia, Austria, Polonia, España, Francia ou dos Países Baixos. Resulta evidente como a presenza de peregrinos internacionais é unha das constantes do fenómeno xacobeo ao longo dos tempos e, curiosamente, as nacionalidades seguen manténdose na actualidade: Alemaña, Portugal e Italia. Hoxe seguen sendo os principais países de orixe dos peregrinos deste século XX que realizan o Camiño Portugués.
Por outra banda neste peregrinos do século XVIII atopamos dúas notas de interese. Por unha banda nos camiños xacobeos había un número significativo de pobres que atopaban na condición de peregrinos un medio de vida beneficiándose da acollida que a ampla rede de hospitais para pobres e peregrinos. Estes hospitais están financiados en xeral pola Igrexa directamente, como é o caso tudense, ou ben por confrarías e irmandades que dan cumprimento así aos mandatos evanxélicos promovendo unha rede asistencial que é aproveitada por estes peregrinos.
Tamén nestes peregrinos do século XVIII atopamos outra das características que singulariza ao Camiño Portugués ao longo do tempo, moitos dos peregrinos estranxeiros que o percorren, realizan este itinerario logo de chegar por vía marítima aos portos lusos, especialmente de Lisboa ou Porto, e dende alí desprazarse ata a Catedral compostelá ou que retornan a súa terra por esta vía de comunicación a través do mar. Un fenómeno que podemos documentar de xeito claro nos relatos de peregrinos que se conservan e sobre os que trataremos nos seguintes capítulos desta serie sobre a peregrinación en terras tudenses.